فاجعه مرگبار حج ۲۰۲۴؛ گرما و رطوبت هوا چگونه جان بیش از ۱۳۰۰ زائر را گرفت؟
فاجعه مرگبار حج ۲۰۲۴؛ گرما و رطوبت هوا چگونه جان بیش از ۱۳۰۰ زائر را گرفت؟
امسال، فاجعه‌ی جان‌باختن ۱۳۰۰ زائر حج بر اثر گرمای مرطوب عربستان سعودی، زنگ خطر تغییرات اقلیمی را به صدا درآورد. آیا آینده‌ای مرگبارتر در انتظار ماست؟
هر سال، صدها هزار مسلمان از سراسر جهان برای انجام مراسم حج به مکه سفر می‌کنند؛ زیارتی که برای بسیاری از افراد معنوی‌ترین و مهم‌ترین تجربه زندگی به شمار می‌آید. اما در سال ۲۰۲۴، مراسم حج به فاجعه‌ای مرگبار تبدیل شد؛ بیش از ۱۳۰۰ زائر جان خود را از دست دادند. دلیل این مرگ‌ومیرها گرمای بی‌سابقه و رطوبت بالا بود؛ شرایطی که بدن انسان از تحمل آن عاجز است.
براساس پژوهشی جدید، طی شش روز حج، مرزهای تحمل گرمای انسانی در مجموع برای ۴۳ ساعت شکسته شد. در این مدت، ترکیب گرما و رطوبت به حدی رسید که بدن انسان دیگر قادر به خنک‌سازی خود نبود. این یافته‌ها بر نگرانی‌های فزاینده درباره موج‌های گرمای مرطوب تأکید می‌کند؛ پدیده‌ای که دانشمندان انتظار دارند در آینده شدت بیشتری بگیرد.
امسال در مکه چه گذشت؟
گرمایش زمین تنها به افزایش دما محدود نمی‌شود؛ رطوبت نیز در بسیاری از مناطق جهان رو به افزایش است. عربستان سعودی که معمولاً اقلیمی خشک دارد، از این قاعده مستثنی نیست. داده‌ها نشان می‌دهد که از سال ۱۹۷۹ تاکنون، دوره‌های گرمای مرطوب شدید در سطح جهان بیش از دو برابر شده است. چنین شرایطی احتمال وقوع فجایعی مانند حج امسال را به شدت افزایش می‌دهد.
مراسم حج معمولاً فعالیت بدنی چشمگیری را می‌طلبد. زائران باید روزانه بین ۶ تا ۲۱ کیلومتر پیاده‌روی کنند. بسیاری از این افراد سالمند یا از نظر جسمانی ضعیف هستند که آن‌ها را به‌شدت در برابر تحمل تنش گرمایی آسیب‌پذیر می‌کند.
امسال، زیارت حج از ۲۵ خرداد آغاز شد. در شش روز بعدی، دمای هوا به بیش از ۵۱ درجه سانتی‌گراد رسید و شاخص دمای هوای تر، معیاری برای ترکیب گرما و رطوبت، به ۲۹٫۵ درجه سانتی‌گراد افزایش یافت؛ سطحی که حتی برای افراد جوان و سالم نیز خطرناک محسوب می‌شود. این شرایط در ماه ژوئن رخ داد که معمولاً خشک‌ترین ماه در عربستان سعودی است.
ژوئن معمولاً با میانگین رطوبت نسبی حدود ۲۵ درصد و میانگین دمای هوای تر ۲۲ درجه سانتی‌گراد، خشک‌ترین ماه در عربستان سعودی است. بااین وجود، در طول حج امسال، رطوبت به‌طور میانگین ۳۳ درصد بود و در دوره‌های شدید تنش گرمایی تا ۷۵ درصد نیز افزایش یافت.
جان‌باختگان مجوز و امکان استفاده از امکانات دولتی را نداشتند
پژوهش نشان می‌دهد که مرزهای تحمل گرما برای سالمندان در تمام شش روز حج شکسته شد؛ از جمله در چهار دوره‌ی طولانی با بیش از شش ساعت. در ۲۹ خرداد، روزی با گرمای بسیار شدید، گرمای مرطوب به سطحی رسید که حتی برای زائران جوان و سالم نیز بسیار خطرناک تلقی می‌شد. محدوده‌هایی که دمای هوای تر وارد منطقه‌ی مرگبار می‌شود، به ترکیب دقیق دما و رطوبت بستگی دارد، زیرا بدن انسان به گرمای خشک و مرطوب به شیوه‌های متفاوتی واکنش نشان می‌دهد.
مقامات عربستان برای کاهش اثرات گرما، پناهگاه‌هایی مجهز به تهویه مطبوع و امکانات خنک‌کننده فراهم کرده بودند. بااین‌وجود، دسترسی به امکانات فقط برای زائرانی امکان‌پذیر بود که مجوز رسمی داشتند. بیشتر افرادی که جان باختند، مجوز و امکان استفاده از این امکانات را نداشتند.
دانشمندان می‌گویند زیارت حج در آینده حتی خطرناک‌تر نیز خواهد شد. طی ۲۵ سال آینده، زمان‌بندی حج به اوج تابستان در ماه‌های مرداد و شهریور خواهد رسید. فقط با دو درجه گرم‌تر‌شدن زمین، خطر گرمازدگی در طول حج ده برابر افزایش خواهد یافت.
آستانه تحمل انسان در برابر گرما
در سال ۲۰۱۰، پژوهشی نشان داد که بدن انسان نمی‌تواند دمای هوای تر بالاتر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد را تحمل کند. اما مطالعات جدید این حد را پایین‌تر می‌دانند. به عنوان مثال، حد تحمل برای افراد جوان، دمای ۴۵ درجه سانتی‌گراد با ۲۵ درصد رطوبت است. اما اگر رطوبت به ۸۰ درصد برسد، این حد به ۳۴ درجه کاهش می‌یابد. این محدودیت برای سالمندان حتی پایین‌تر است؛ به طوری که دمای ۳۲٫۵ درجه سانتی‌گراد در ۸۰ درصد رطوبت می‌تواند مرگبار باشد.
حدود آستانه تحمل گرما، نقطه‌ای است که بدن دیگر نمی‌تواند گرمای اضافی را دفع کند. در چنین شرایطی، دمای داخلی بدن به طور مداوم افزایش می‌یابد که در نهایت، به گرمازدگی و در طی چند ساعت، به مرگ منجر می‌شود.
بسیاری از ما با دمای بالای ۳۴ درجه سانتی‌گراد آشنا هستیم، اما گرمای خشک را بسیار بهتر از گرمای مرطوب تحمل می‌کنیم. شرایط مرطوب، استفاده از اصلی‌ترین روش بدن برای دفع گرما، یعنی عرق‌کردن را بسیار دشوار می‌کند. ما به هوا نیاز داریم تا عرق را از پوست تبخیر کند و گرما را با خود ببرد. اما رطوبت این فرآیند را مختل می‌کند. وقتی میزان آب در هوا بیشتر است، تبخیر عرق نیز دشوارتر می‌شود.
تهدید جهانی گرمای مرطوب و محدودیت سازگاری
گرما، قاتلی خاموش و یکی از کشنده‌ترین تهدیدهای اقلیمی است. برخلاف بلایایی مانند سیل، آتش‌سوزی یا سایر رخدادهای اقلیمی، گرما اغلب نامرئی است و اثرات آن به‌راحتی نادیده گرفته می‌شود. نرخ مرگومیر ناشی از گرما به سختی ردیابی و احتمالاً حتی کمتر از میزان واقعی برآورد می‌شود. بااین‌حال، آمارها نشان می‌دهد که گرما یکی از مرگبارترین بلایای اقلیمی در بسیاری از نقاط جهان است. تاکنون، بسیاری از پژوهش‌ها فقط بر متغیر «دمای هوا» تمرکز داشته‌اند، اما اخیراً دانشمندان مطالعه‌ی تهدیدات کمتر شناخته‌شده‌ی رطوبت مرگبار را نیز آغاز کرده‌اند.
گرما در بسیاری از نقاط جهان یکی از مرگبارترین بلایای اقلیمی است
رطوبت از تبخیر آب اقیانوس‌ها و منابع آبی عظیم به وجود می‌آید. با گرم‌شدن اقیانوس‌ها بر اثر تغییرات اقلیمی، رطوبت بیشتری تولید می‌شود. این بدان معناست که گرمای مرطوب به‌ویژه در مناطق ساحلی، تهدید جدی‌تری ایجاد می‌کند. به همین دلیل، عربستان سعودی خشک و سایر کشورهای شبه‌جزیره عربی به‌ویژه در معرض خطر هستند؛ این مناطق با دریاهای کم‌عمق و گرم‌شونده احاطه شده‌اند.
اما تهدید محدود به مناطق ساحلی نیست؛ رطوبت بر اثر پدیده‌ای به نام «رودخانه‌های جوی» به مناطق داخلی منتقل می‌شود و شرایط مشابه دوره‌های رطوبت مرگبار را در مناطقی مانند شمال هند ایجاد می‌کند.
اکنون تهدید گرمای مرطوب به‌شدت رو به افزایش است. در حال حاضر، گرمای مرطوب مرگبار در خلیج فارس، بنگلادش، شمال هند و بخش‌هایی از پاکستان و جنوب شرق آسیا دیده می‌شود. مردم از این وقایع جان خود را از دست می‌دهند، اما نرخ مرگومیر به درستی ثبت نمی‌شود. موج‌های گرمای امسال باعث تعطیلی مدارس در فیلیپین، هند و بنگلادش شد و ده‌ها نفر را در طول انتخابات هند به کام مرگ کشاند.
گرمای مرطوب نه‌تنها کشورهای در حال توسعه، بلکه اقتصادهای بزرگ جهان را نیز تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. اگر کاهش سریع در انتشار گازهای گلخانه‌ای صورت نگیرد، این پدیده‌ی مرگبار ممکن است به پدیده‌ای سالانه در مناطق مختلف جهان تبدیل شود.
شاید تصور کنیم که می‌توانیم با گرما سازگاری یابیم، اما سازگاری با رطوبت و گرمای مرگبار، با محدودیت‌های سختی مواجه است. هرچند فناوری‌هایی مانند تهویه مطبوع می‌تواند در مقابله با گرما مؤثر باشد، راه‌حل‌ها نیز محدودیت‌های خود را دارند. استفاده‌ی گسترده از کولرها به شبکه‌ی برق فشار وارد کرده و با قطعی برق، شرایط را بحرانی‌تر می‌کند.
فاجعه‌ی مرگبار جان‌باختن زائران حج بر اثر گرمای مکه داستانی تخیلی نیست، بلکه هشداری جدی برای جهان است. این قبیل حوادث نشان می‌دهند که گرمای مرطوب مرگبار دیگر فقط در حد تهدید آینده‌نگرانه باقی نمانده و همین حالا نیز در حال وقوع است. تنها راه پیشگیری از فاجعه‌های مشابه، کاهش سریع انتشار گازهای گلخانه‌ای و پایان وابستگی به سوخت‌های فسیلی است.
