بیماری دیسکینزی مزمن؛ علت، تشخیص و راه‌های درمان

دیسکینزی مزمن یا تأخیری (TD) نوعی اختلال حرکتی غیر‌ارادی است که به دلیل مصرف طولانی‌مدت داروهایی که جلوی گیرنده‌های دوپامین در مغز را می‌گیرند، ایجاد می‌شود. مصرف طولانی مدت برخی از داروهای روان‌پزشکی و ضد روان‌پریشی می‌تواند باعث ایجاد این نوع اختلال حرکتی در بدن شود. امروزه داروهایی در دسترس هستند که می‌توانند حرکات کنترل نشده‌ی ناشی از TD را کمتر کنند. در ادامه به نحوه‌ی تشخیص و گزینه‌های درمانی برای این نوع اختلال را بیشتر توضیح داده‌ایم.

دیسکینزی مزمن (TD) چیست؟

استنلی کاروف (Stanley N. Caroff)، استاد روان‌پزشکی دانشگاه پنسیلوانیا پرلمن این‌طور در مورد این بیماری توضیح می‌دهد: «TD نوعی اختلال حرکتی غیر‌ارادی، غیر‌طبیعی، ناخواسته است که پس از درمان با داروهایی که گیرنده‌های دوپامین خاصی را در مغز مسدود می‌کنند، رخ می‌دهد.»

برخلاف دیگر اختلالات حرکتی، علت مبتلا شدن به TD به استفاده بیش از اندازه داروهایی است که مسدودکننده‌ی دوپامین هستند و به گفته دکتر کاروف به یک بیماری زمینه‌ای مرتبط نیست. دلیل این‌که این داروها باعث ایجاد TD می‌شوند پیچیده است، اما نشان‌دهنده‌ی این واقعیت در بدن است که دوپامین به عنوان یک انتقال‌دهنده‌ی عصبی، نقش مهمی در سیستم‌های حرکتی بدن و عمل‌کردهای کنترلی حرکتی ایفا می‌کند.

نکته‌ی مهم و قابل توجه این است که TD نوعی بیماری مزمن است که علائم آن می‌تواند مدت‌ها پس از قطع داروهایی که باعث بروز این بیماری شده‌اند، باقی بماند.
علائم دیسکینزی مزمن

TD یک اختلال حرکتی هایپرکینتیک است که به حرکات بیش‌فعال، اضافی یا غیر‌ضروری مانند پلک‌زدن بیش از حد، ضربه ‌زدن به لب‌ها یا تکان دادن دست‌ها یا اندام‌‌ها اشاره دارد. این با اختلالات حرکتی هیپوکینتیک مانند بیماری پارکینسون که با کند شدن، کاهش یا از دست دادن حرکات عمدی مشخص می‌شود، متفاوت و متمایز است.

دکتر کاروف می‌گوید: «TD می‌تواند با انواع محتلفی از حرکات یا وضعیت‌های غیرعادی ظاهر شود، اما اغلب TD شامل حرکات مداوم، الگو‌دار و یا تکراری است.» اغلب این حرکات شامل موارد زیر می‌شوند:

حرکات زیاد و مداوم شامل: جویدن، خمیدگی یا انحراف دهان، زبان زدن به لب

حرکات تند یا چرخشی که به عنوان حرکات پرشی و غیر‌ارادی (choreiform) شناخته می‌شود شامل: بی‌قراری انگشتان دست یا پا، پلک زدن مکرر چشم، دارت زبان

این حرکات می‌تواند به قدری ملایم باشد که ممکن است بلافاصله توسط فرد یا اطرافیان قابل توجه نباشد. برعکس، آن‌ها می‌توانند آن‌قدر شدید باشند که توانایی فرد را برای انجام برخی وظایف شغلی و یا خانگی مختل کنند. به دلیل ارتباط با حرکات قابل مشاهده، این وضعیت ممکن است تأثیر منفی بر زندگی اجتماعی و رفاه روانی فرد نیز داشته باشد.

به گفته دکتر ریچارد جکسون، روان‌پزشک و استادیار بالینی در دانشکده پزشکی ایالتی وین و استادیار بالینی در دانشگاه میشیگان، هنگام ارزیابی و درمان TD، «نباید فقط شدت حرکات موجود را در نظر گرفت. ما همچنین باید به تأثیر این حرکات نگاه کنیم و از آن برای راه درمان استفاده کنیم.»

علت‌های دیسکینزی مزمن

استفاده از داروهایی که گیرنده‌های دوپامین را در مغز مسدود می‌کنند، از جمله داروهای ضد‌ روان‌پریشی و داروهایی که با هدف درمان برخی مشکلات گوارشی انجام می‌شود، می‌تواند باعث TD شود.

عواملی که می‌توانند احتمال ابتلا به TD را افزایش دهند، نوع آنتاگونیست‌های دوپامین مورد استفاده برای درمان یک فرد و مدت زمانی که فرد نیاز به درمان دارد است. همچنین مطالعات نشان می‌دهد سن یک فرد با میزان خطر ابتلا به TD مرتبط است. علاوه بر این، برخی از شواهد نشان‌دهنده این هستند که عواملی مانند جنسیت و نژاد یک فرد نیز می‌تواند خطر ابتلا به این بیماری را در فرد بالا ببرد.

تشخیص پزشک در دیسکینزی مزمن

داروهای جدیدی که برای درمان روان‌پریشی استفاده می‌شود، علائم کمتری از ابتلا به اختلال TD را نشان می‌دهند. براساس نتایج تحقیقاتی که در مجله‌ی روان‌شناسی بالینی منتشر شد، داروهای ضدروان‌پریشی جدید نسبت به داروهای قبلی کمتر باعث اختلال TD می‌شوند. خطر ابتلا به TD از ضد‌روان‌پریش جدید کمتر از داروهای قبلی گیرنده‌های دوپامین مغز را مسدود می‌کنند. به عبارت دیگر، به گفته دکتر جکسون، اکنون پزشکان این داروها را نه تنها برای اسکیزوفرنی و اختلال دو‌قطبی همراه با روان‌پریشی، بلکه برای اختلال دو‌قطبی بدن روان‌پریشی و اختلال افسردگی شدید نیز تجویز می‌کنند.

درحالی که داروهای ضد‌روان‌پریشی جدیدتری درحال توسعه هستند که به گیرنده‌های دوپامین متصل نمی‌شوند و ممکن است در آینده باعث ایجاد TD نشوند، در این بین، افراد باید با پزشک خود در مورد TD صحبت کنند تا مطمئن شوند که داروهای ضد‌روان‌پریشی کم‌خطر و فقط برای نشانه‌های تأیید شده تجویز می شوند.
چگونه این اختلال حرکتی تشخیص داده می‌شود؟

اختلال TD با انجام معاینه فیزیکی بر روی فردی که داروی مسدود‌کننده‌ی دوپامین را دریافت کرده یا درحال دریافت است، تشخیص داده می‌شود تا مشخص شود آیا حرکات غیرطبیعی و غیرارادی وجود دارد یا خیر. برای ارزیابی وجود و شدت این حرکات از مقیاس‌های درجه‌بندی مختلفی استفاده می‌شود. رایج‌ترین راه ارزیابی، مقیاس حرکت غیرارادی و غیرطبیعی یا AIMS است.

دکتر جکسون می‌گوید: «حرکات در مراحل اولیه اختلال TD می‌توانند کم و غیرقابل دیدن باشند، که وقتی شدت آن بیشتر می‌شود قابل دیدن است.» دکتر جکسن ادامه می‌دهد: «برای پزشکان مهم است که قبل از تجویز داروی مناسب، یک معاینه‌ی کامل انجام دهند. از آن‌جایی که اختلال دیسکینزی مزمن می‌تواند در کمتر از یک ماه پس از شروع درمان با مسدود‌کننده‌های دوپامین ایجاد شود، ارزیابی بعدی باید طی سه ماه بعد از شروع درمان انجام شود.»

علائم دیسکینزی مزمن ممکن است از نظر ظاهری شبیه به حرکات غیر‌طبیعی باشد که در سایر اختلالات حرکتی نیز دیده می‌شود. دکتر کاروف می‌گوید: «هیچ آزمایشی برای تأیید تشخیص وجود ندرد، اما ممکن است آزمایش‌هایی برای رد سایر اختلالاتی که می‌تواند باعث حرکات غیرطبیعی شوند، در نظر گرفته شود.»

دکتر جکسون توضیح می‌دهد که میزان تحرک بیمار چندان اهمیتی ندارد، بلکه تأثیرگذاری این حرکات بر زندگی روزمره‌ی افراد است که مهم است. حرکات خفیف تا متوسط ممکن است بر زندگی کسی که نیاز است به صورت مداوم در مقابل گروهی از افراد صحبت کند تأثیر زیادی بگذارد، درحالی که برای یک مکانیک حتی خفیف‌ترین حرکات دست نیز می‌تواند خطرناک و مضر باشد.

براساس گزارشی که در سال ۲۰۲۲ در مجله روان‌شناسی بالینی به چاپ رسید، دکتر جکسون و همکارانش بر روی ابزار جدیدی برای ارزیابی براساس تأثیر TD بر زندگی افراد کار کرده‌اند. این ابزار به عنوان مقیاس تأثیر TD شناخته می‌شود. پزشکان با استفاده از این ابزار می‌توانند تأثیرات TD در چهار زمینه از زندگی بیماران خود را ارزیابی کنند: اجتماعی، روانی/ روان‌پزشکی، فیزیکی و حرفه‌ای/آموزشی.
گزینه‌های درمانی برای دیسکینزی مزمن

دارو برای دیسکینزی مزمن

با توجه به خطر ابتلا به TD، استفاده از گزینه‌های درمانی غیر از مسدود کننده‌های دوپامین در صورت امکان می‌تواند برای برخی از افراد ایدئال باشد. خوشبختانه، سازمان غذا و داروی جهانی (FAD) داروی والبنازین را به عنوان یک انتقال‌دهنده مونوآمین در سال ۲۰۱۷ برای درمان TD تأیید کرد.

براساس نتایج تحقیقات صورت گرفته، علاوه بر والبنازین، دوترابنازین نیز در درمان TD مؤثر است. مهم‌تر از دارو، دکتر کاروف به ویژگی‌های زیر در یک برنامه درمانی قوی برای درمان TD اشاره کرد:

غربال‌گری‌‌‌های منظم برای استفاده از مقیاس‌های رتبه‌بندی موجود
بررسی و بحث در مورد آخرین دارو‌های موجود با بیماران و همرا‌هان آن‌ها
اصلاح احتمال داروی اصلی مسدودکننده‌ی دوپامین

هنگامی که پزشک برای شما داروی جدید تجویز می‌کند، در مورد عوارض جانبی کوتاه‌مدت و بلند‌مدت آن و همچنین در مورد این‌که این عوارض جانبی بر شما و سبک زندگی‌تان تأثیر می‌گذارد صحبت کنید.
پشتیبانی از کسانی که با اختلال TD زندگی می‌کنند

بیساری از افراد مبتلا به TD ممکن است نسبت به حرکات غیر‌ارادی خود، احساس خودآگاهی داشته باشند. دکتر جکسون خاطر نشان می‌کند که پیشرفت‌ها در پزشکی و برنامه‌های مراقبت مخصوص هر فرد می‌توانند در این زمینه خدمات بزرگی داشته باشند. دکتر کارو خاطر نشان می‌کند که هوشیاری و آموزش در مورد علائم TD همچنین می‌تواند به اعضای خانواده کمک کند تا از فرد مبتلا به این اختلال حمایت کنند.
نتیجه‌گیری

اختلال دیسکینزی مزمن نوعی اختلال حرکتی است که به دلیل استفاده طولانی‌مدت از داروهایی که برای درمان روان‌پریشی و یا افسردگی شدید می‌تواند شکل بگیرد. این اختلال حرکتی می‌تواند باعث بروز مشکلاتی در زندگی فردی و اجتماعی بیماران شود. بنابراین درمان این بیماری می‌تواند به افراد زیادی کمک کند. پزشکان و محققان زیادی برای پیدا کردن درمان این اختلال تحقیقات زیادی انجام شده و توانسته‌اند دارو‌هایی را پیدا کنند و مسدودکننده‌ی گیرنده‌های دوپامین نباشد.

این اختلال حرکتی می‌تواند به صورت پرش‌ دست و پا، انگشت‌ها، زبان و… شود. علائم این اختلال می‌تواند با اختلالات حرکتی دیگر مشابه باشد، بنابراین تشخیص این نوع اختلال مزمن به تشخیص دقیق و پیشینه دارو‌هایی که بیمار مصرف می‌کرده نیازمند است. سازمان FDA، داروهایی را برای درمان این بیماری و کنترل حرکات غیرارادی بدن تأیید کرده است. این داروها می‌تواند به بیمارانی که دچار اختلال هستند کمک بسیار زیادی کنند.

افرادی که از این بیماری رنج می‌برند نیاز به پشتیبانی از سوی خانواده و افراد جامعه دارند تا بتوانند به خوبی در جامعه حضور پیدا کنند. بیماران و خوانواده آن‌ها باید در مورد هرگونه حرکت غیرعادی یا غیرطبیعی که دیده می‌شود به پزشک خود گزارش داده تا درمان مؤثر را برای آن شروع کند. درمان معمولا به این شکل است که در مورد داروهایی که بیمار مصرف می‌کند و میزان حرکت‌های غیرارادی بیمار معاینه و تحقیق می‌شود که پزشک بتواند داروی صحیح را برای بیمار خود تجویز کند.