چرا جهانِ امروز تا این حد آشفته و غیرقابل پیش‌بینی است؟

زمان‌هایی در زندگی همه‌ی ما وجود دارد که همه چیز آرام است و اتفاقات قابل پیش‌بینی هستند. اما جهان پیرامون ما همیشه مستعد بی‌ثباتی‌های متناوب با پیامدهای ویرانگر است که روی زندگی آرام ما هم تاثیر می‌گذارد. سوالی که این روزها زیاد پرسیده می‌شود این است که آیا می‌توانیم این دوره‌های بی‌ثباتی و آشفتگی را پیشبینی کنیم؟ آیا می‌توانیم در آن پیش‌آمدها مداخله کنیم تا تاثیر کمتری روی زندگی‌مان بگذارند؟

آنچه می‌خوانید:

جهان آشفته‌ی ما و دلیل این آشفتگی
سیستم غیرخطی چیست؟
سیستم غیرخطی و آب‌وهوا
آیا ما انسان‌ها می‌توانیم بر احتمال چنین بی‌ثباتی‌های متناوبی تاثیر بگذاریم؟
چه اقداماتی برای کاهش احتمال ناپایداری‌های متناوب اقلیمی مناسب هستند؟

جهان آشفته‌ی ما و دلیل این آشفتگی

یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های انسان گیر کردن در یک وضعیت خاص است که با ید برای بیرون رفتن از آن به دنبال راه حل بگردد. اگر نگاهی به اخبار و دنیای اطراف داشته باشیم می‌بینیم که انگار چیزی از بیرون تمام دنیا را برعکس کرده است. یک همه‌گیری جهانی همه چیز را تغییر می‌دهد، میلیون‌ها نفر می‌میرند و همه‌ی کشورها مجبور به قرنطینه‌ی مردم می‌شوند.

بلافاصله بعد از آن سر و کله‌ی بحران اقتصادی پیدا می‌شود. تورم افزایش پیدا می‌کند و رکود اقتصادی معیشت اغلب مردم را تعدید می‌کند. کشورها به یکدیگر حمله می‌کنند و جنگ‌ها روی زندگی همه‌ی مردم در تمام نقاط جهان تاثیر می‌گذارد. واقعا این همه نابسامانی چطور و از کجا روی زمین ظاهر شده است؟

مطمئنا یک دلیل کلی برای این همه فجایع پیش‌بینی نشده که هر روز با آن‌ها مواجه می‌شویم وجود دارد. در علوم فیزیکی، بیولوژیکی و اجتماعی به چنین شرایطی «سیستم‌های غیرخطی» گفته می‌شود. خاصیت سیستم‌های غیرخطی بی‌ثباتی متناوب است. یعنی پس از دوره‌های طولانی از اتفاقات کسل‌کننده و قابل پیش‌بینی، این سیستم‌ها ناگهان به شدت غیرقابل پیش‌بینی می‌شوند و نوسانات شدیدی را ایجاد می‌کنند.
سیستم غیرخطی چیست؟

اگر سیستم غیرخطی را به عنوان یک محصول در نظر بگیریم می‌توانیم بگوییم این سیستم، محصولی است که خروجی آن با ورودی‌ها تناسب مستقیم ندارد. ما انسان‌ها سیستم‌های غیرخطی هستیم. اگر در یک قرعه‌کشی یک میلیون دلار برنده شویم خیلی زیاد خوشحال می‌شویم. اما اگر ۴ میلیون دلار برنده شویم ۴ برابر بیشتر خوشحال نمی‌شویم.

به زبان ساده‌تر اگر به دست آوردن ثروت در سیستم شانسی قرعه‌کشی ما را خوشحال می‌کند، از دست دادن پول در قمار، که آن هم یک سیستم براساس شانس است، ما را ناراحت نمی‌کند بلکه کاملا ویران می‌کند. می‌بینید که در شرایط مشابه که پای پول در میان است و براساس شانس آن را به دست می‌آوریم یا از دست می‌دهیم، واکنش ما یا همان خروجی سیستم مشابه و در یک سطح نیست.

غیرخطی بودن یک عنصر کلیدی در پشت پرده‌ی آشوب‌های جهان قطعی است. اگر به اثر پروانه‌ای به عنوان زیربنای این سیستم فکر کنیم می‌توانیم در این موضوع به قطعیت هم برسیم. چگونه یک عدم قطعیت کوچک می‌تواند رشد کند و کل سیستم را غیرقابل پیش بینی کند؟ اثر پروانه‌ای این موضوع را کاملا توضیح می‌دهد.

اثر پروانه ای چیست

اثر پروانه‌ای ایده‌ای است که می‌گوید چیزهای کوچک می‌توانند تاثیرات غیرخطی روی یک سیستم پیچیده داشته باشند. این مفهوم با پروانه‌ای تصور می‌شود که بال‌های خود را تکان می‌دهد و جابه‌جایی هوا در اثر بال زدن او، باعث ایجاد طوفان در نقطه‌ای دیگر از جهان می‌شود. البته تنها یک عمل بال زدن نمی‌تواند طوفان ایجاد کند ولی سلسله اتفاقاتی که پشت سر هم براثر این بال زدن پیش می‌آید می‌تواند منجر به طوفان شود.

با این وجود اثر پروانه‌ای به طور کامل و در تمام زمان‌ها در سیستم های هرج و مرج نقش ندارد. گاهی اوقات یک سیستم آشفته را می‌توان برای آینده‌ی طولانی مدت پیش‌بینی کرد. اما وقتی به یک ناپایداری متناوب نزدیک می‌شویم، اثر پروانه‌ای می‌تواند قابلیت پیش‌بینی را در زمان کوتاهی از بین ببرد. همه‌ی این اتفاقات نتیجه‌ی غیرخطی بودن سیستم است.
سیستم غیرخطی و آب‌وهوا

آب‌وهوا یک سیستم آشفته‌ی غیرخطی است. در اغلب مواقع وضعیت آب‌وهوا یک‌نواخت و قابل پیش‌بینی است اما گاهی اوقات به شدت غیرقابل پیش‌بینی و خطرناک می‌شود. در اکتبر ۱۹۸۷ مایکل فیش، پیش‌بینی کننده‌ی آب‌وهوا در بریتانیا، به مردم گفته بود نگران بادهای شدید نباشند اما همین بادها تبدیل به بدترین طوفانی شد که جنوب انگلستان در ۳۰۰ سال گذشته تجربه کرده بود.

هواشناسان از این تجربه درس گرفتند و مشخص شد که ایجاد طوفانی مثل این، که با نام طوفان ماهی هم شناخته می‌شود، به شدت تحت تاثیر اثر پروانه‌ای بوده است. بنابراین امروزه در زمان پیش‌بینی آب‌وهوا از ۵۰ شبیه‌سازی مختلف هم استفاده می‌شود تا بتوانند اثر پروانه‌ای را در احتمالات گوناگون بررسی کنند و برای هر چیزی آماده باشند.

وقتی شرایط جوی، مثل اکتبر ۱۹۸۷، بسیار ناپایدار است پیش بینی‌های هوا هم با یکدیگر تفاوت‌های چشمگیری دارند. بعضی از آن‌ها خبر از طوفان می‌دهند در حالی که بعضی دیگر هوای ملایم‌تری را پیش‌بینی می‌کنند. تنها کاری که یک پیش‌بینی می‌تواند انجام دهد تخمین میزان احتمال بروز یک طوفان است نه پیش‌بینی وقوع دقیق آن.

آیا ما انسان‌ها می‌توانیم بر احتمال چنین بی‌ثباتی‌های متناوبی تاثیر بگذاریم؟

پاسخ این سوال مثبت است. با ادامه‌ی انتشار گازهای گلخانه‌ای در جو و گرم و مرطوب کردن هوا، سیستم آب‌وهوایی غیرخطی خود را با سرعت به سمت ناپایداری متناوب هدایت می‌کنیم. شاید یکی از مخرب‌ترین انواع بی‌ثباتی با یک نقطه‌ی اوج همراه باشد. مثلا با متلاشی شدن یک صفحه‌ی یخی بزرگ در قطب، سطح آب دریاها به شکل قابل توجهی بالا بیاید.

در این شرایط ما نمی‌توانیم صدمات ناشی از انتشار گلخانه‌ای را معکوس کنیم. پس بهتر است به جای تلاش برای معکوس کردن نتایج، تولید این گازها را متوقف کنیم. ما توانای کاهش احتمال این ناپایداری‌های اقلیمی را با تنظیم انتشار گازهای گلخانه‌ای داریم.

چه اقداماتی برای کاهش احتمال ناپایداری‌های متناوب اقلیمی مناسب هستند؟

در دهه‌ی ۱۹۵۰ این ایده مطرح شد که با منفجر کردن بمب‌های هسته‌ای در نقاطی از جو می‌توان مسیر طوفان‌های تخریب کننده را تغییر داد. اما ابهاماتی در مورد تاثیر این بمب‌ها روی ابرهای باران‌زا وجود داشت که مانع از اجرایی شدن آن شد.

این غیرقابل پیش‌بینی بودن فقط مختص آب‌وهوا نیست و حتی منظومه‌ی شمسی که منظم‌ترین منظومه در جهان برای ما به حساب می‌آید هم پر از این اتفاقات غیرمنتظره است. یک فیزیکدان فرانسوی در بیش از صد سال پیش نشان داد که احتمال پرتاب شدن سیارات به بیرون از منظومه‌ی شمسی یا به نقاط دیگر آن با درصد قابل توجهی وجود دارد. پس باید این بی‌ثباتی در تمام قسمت‌های جهان را بپذیریم.

اما به نظر می‌رسد با رعایت نکات و موضوعاتی به ظاهر ساده می‌توانیم بر سیستم‌های غیرخطی الگوهای آب‌وهوایی تاثیر بگذاریم و زندگی در زمین را کمی راحت‌تر کنیم. در زیر چند مطلب که راهکارهای آشتی با اکوسیستم طبیعت را آموزش می‌دهد، می‌بینید:

مرور کلی

ناپایداری‌های متناوب یکی از ویژگی‌های بسیاری از سیستم‌های غیرخطی در طبیعت و جامعه‌ی جهانی است. در کل به نظر می‌رسد تاثیرات آن‌ عمیقا منفی است و زندگی انسان را به شکل واقعا بدی مختل می‌کند. اما چطور می‌توانیم با این بی‌ثباتی‌ها مقابله کنیم؟ با رعایت نکاتی به ظاهر ساده می‌توان از آشفتگی‌های آب‌وهوایی و حتی اقتصادی جلوگیری کرد. پس بهتر است از امروز به بعد برای انجام هر کاری درباره‌ی تاثیرات بلندمدت آن بیشتر فکر کنیم.