پیش از اختراع صابون، مردم چگونه خود را تمیز می‌کردند؟

صابون فرمولی ساده و تاریخچه‌ای دیرینه‌ دارد؛ اما دقیقا از چه زمانی مردم استحمام با صابون را آغاز کردند؟

هیچ چیز لذت‌بخش‌تر از پاک‌کردن آثار کثیفی، عرق و چرک بدن پس از یک روز طولانی کاری نیست. صابون و کف راهی طولانی را در پاکسازی بدن انسان پیموده‌اند، اما پیش از اختراع صابون‌های کنونی انسان‌ها چگونه خود را تمیز می‌کردند؟

صابون فرمولی بسیار ساده و تاریخچه‌ای دیرینه دارد؛ اما به مدت قرن‌ها، آب تنها ماده‌ی استحمام بود. برای مثال در تمدن دره سند، فرهنگی که در بخش‌هایی از پاکستان، هند و افغانستان کنونی از ۲۶۰۰ تا ۱۹۰۰ پیش از میلاد رونق داشت، حمام بزرگ موهن‌جو دارو یکی از اولین حمام‌های عمومی برای حمام بخار به شمار می‌رود.

جودیث ریدنر، مورخ دانشگاه ایالتی می‌سی‌سی‌پی در گفتگو با لایوساینس می‌گوید، پیش از آنکه صابون برای بهداشت شخصی رواج پیدا کند، تعداد زیادی از مردم بوی بدی می‌دادند. گرچه فرمول‌های کنونی صابون دربردارنده‌ی مقدار زیادی ماده‌ی اولیه است، صابون‌های اولیه ترکیب بسیار ساده‌ای داشتند. صابون‌ها نوعی نمک از اسید چرب یا به عبارتی ترکیبی از یک قلیا (ترکیب محلول در آب) و یک چربی هستند.

در دوران روم باستان، مردم به حمام‌های عمومی مثل باث در انگلستان می‌رفتند.

مولکول صابون به عنوان یک ترکیب شیمیایی دارای یک سر آب‌دوست و یک دم زنجیره‌ی کربنی چربی‌دوست است که مولکول‌های چرک و کثیفی را احاطه کرده و برمی‌دارد. این فرمول ساده کلید صابون‌های کنونی در تمدن‌های باستانی است. گیاهان، صفرای حیوانی، روغن‌ها و لایه‌بردارهایی مثل خاکستر چوب و شن همه از مواد اولیه‌ی این پاک‌کننده‌های باستانی به شمار می‌رفتند.

ردیابی نمونه‌های باستانی صابون برای مورخان به یک دلیل عمده دشوار است: صابون تجزیه می‌شود. به گفته‌ی ست راسموسن، مورخ شیمی دانشگاه ایالتی داکوتا: «می‌توانیم از تاریخ‌گذاری شیمیایی و باستان‌شناسی استفاده کنیم، اما برای این کار نیاز به نمونه‌هایی داریم که از زمان اولین تولیدشان تاکنون سالم مانده باشند.»

قدیمی‌ترین سوابق مکتوب از مواد صابون‌مانند به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در بین‌النهرین بازمی‌گردند. لوح‌های رسی نشان می‌دهند سومری‌ها از آب و سدیم کربنات (نمک پودری مثل خاکستر گیاه) برای تمیز کردن خود و از آبجو و آب داغ برای تمیز کردن زخم‌ها استفاده می‌کردند.

چند صد سال بعد، امپراطوری اکد در منطقه‌ی بین‌النهرین از ترکیب گیاهانی مثل نخل خرما، مخروط کاج و گیاهی پرشاخ و برگ به نام درخت گز استفاده می‌کرد. چنین‌ ترکیبی منطبق با مواد اولیه‌ی صابون‌های کنونی بود: یک قلیا مثل درخت گز؛ یک روغن مثل نخل خرما و یک ماده صیقل‌دهنده و ساینده مثل مخروط نخل.
ساختار پاک‌کنندگی صابون
این تصویر نشان می‌دهد که چگونه سورفاکتانت یا مواد فعال سطحی (ساختارهای آبی رنگ) کثیفی (توده قهوه‌ای‌رنگ)‌را از سطح پوست پاک می‌کنند

در واقع تفاوت چندانی بین صابون کنونی و صابون باستانی وجود ندارد. با این‌حال وقتی گذشتگان علم امروز را نداشتند چگونه توانستند به چنین ترکیبی برسند؟ احتمالا آن‌ها آگاهانه صابون را اختراع نکردند. برای مثال تمیز کردن یک ماهیتابه‌ی چرب با خاکستر گیاه زیر حرارت بالا می‌توانست باعث تولید صابون در حین جوشیدن چربی‌های جانوری با خاکستر چوب شود. مورخان قدمت این روش‌ها را تا زمان بابلی‌ها و مصر باستان ردیابی کرده‌اند.

ناترون (نوعی نمک)، خاک رس و سنگ صابون تالک از دیگر مواد اولیه‌‌‌ای هستند که در اشیای باقی‌مانده‌ی مصری مستندسازی شده‌اند و احتمالا به عنوان بخشی از روتین‌های حمام آن‌ها کاربرد داشته‌اند یا شاید فرآورده‌ی شیمیایی تجزیه‌ی بدن مردگان بوده‌اند.
بیشتر بخوانید:

یونانیان و رومیان باستان روشی اندکی متفاوتی را برای حمام داشتند. آن‌ها پس از شستشو با آب، به خود روغن زیتون رایحه‌دار می‌زدند. سپس از ابزاری به نام ماهوت یا برس مخصوص بدن چرک‌های باقی‌مانده را پاک می‌کردند.

اغلب ترکیب‌های صابونی برای پاکسازی پارچه به کار می‌رفتند تا بدن انسان. در واقع بیشتر یک فرآیند صنعتی در میان بود تا مسئله‌ی پاکیزگی. مورخان هنوز مطمئن نیستند که دقیقا چه زمانی حمام با صابون رواج پیدا کرد، اما استفاده از صابون در دنیای غرب قدمتی دیرینه ندارد و از اوایل تا واسط سده‌ی ۱۸۰۰ میلادی شکلی انبوه به خود پیدا کرد.

به گفته‌ی ریدنر، مجموعه‌ای از عوامل در حمام با صابون نقش داشتند. برای مثال چربی‌های ارزان‌قیمت بیشتر در دسترس قرار گرفتند. همچنین انقلاب صنعتی، تولید صابون را از خانه‌ها به کارخانه‌ها منتقل کرد. مهندسان شهری و پیشتازان بهسازی نیز به سمت پاکسازی جوامع مهاجر روی آوردند و این گذار را تسهیل کردند.

علاوه بر این جنگ‌های داخلی و جنگ کریمه در قرن ۱۹ باعث تأکید بیشتر بر استریل‌سازی در بیمارستان‌ها و بهداشت و درمان شدند. تمام این حوادث بازار انبوهی برای صابون به‌وجود آورد؛ به‌طوری‌که شرکت‌هایی مثل پروکتر اند گمبل در ایالات متحده توانستند از این روند به سود خود استفاده کنند.