حقایق باورنکردنی درباره نهنگ آبی؛ از قلبی بزرگ‌تر از دایناسور‌ها تا فرگشت از یک پستاندار چهار پای خشکی‌زی

در حالی که تنها تعداد اندکی از نهنگ‌های آبی که زمانی به طور گسترده در دریاها پرسه می‌زدند، باقی مانده است، اکنون به نظر می‌رسد تعداد این بزرگترین حیوانات روی کره زمین در حال افزایش است. اما حقایقی جالب، عجیب و حتی باورنکردنی در مورد آنها وجود دارد که در این گزارش بر شما عیان می‌شوند.

 

نهنگ آبی یا وال آبی با نام علمی Balaenoptera musculus بزرگترین حیوان روی زمین است که با اندازه و ملایمت شگفت‌انگیز خود، هیبت شگفت‌انگیزی دارد.

 

پنج زیرگونه شناخته شده از نهنگ آبی وجود دارد که شامل نهنگ آبی شمالی، نهنگ آبی قطب جنوب(بزرگترین گونه)، نهنگ آبی اقیانوس هند شمالی، نهنگ آبی کوتوله و نهنگ آبی شیلیایی است.

 

نهنگ‌های آبی را می‌توان در تمام اقیانوس‌های اصلی به جز قطب شمال یافت.

 

نهنگ‌های آبی معمولاً دور از سواحل یافت می‌شوند و به صورت فصلی به مکان‌های تکثیر و تغذیه خود مهاجرت می‌کنند. با این حال، آنها بیشتر در خلیج کالیفرنیا در مکزیک، در امتداد سواحل کالیفرنیا، در خلیج سنت لارنس در کانادا و سواحل سریلانکا دیده می‌شوند.

 

امروزه تنها کسری از تعداد نهنگ‌های آبی که زمانی در دریاها پرسه می‌زدند، باقی مانده است که به دلیل شکار بی‌رویه آنهاست، زیرا روغن نهنگ زمانی بسیار ارزشمند بود.

 

نهنگ‌های آبی از سال ۱۹۶۶ از شکار محافظت می‌شوند و امروزه به نظر می‌رسد که جمعیت برخی از گونه‌ها به آرامی در حال افزایش و بهبود است. این گونه حیوانی هنوز در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست(IUCN) و زیرگونه قطب جنوب آن به عنوان در معرض خطر انقراض فهرست شده است. تصور می‌شود جمعیت نهنگ‌های آبی قطب جنوب کمتر از یک درصد از قبل از صید آنها باشد.

 

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت که بیشتر با نام اختصاری آی‌یوسی‌ان(IUCN) شناخته می‌شود، سازمانی بین‌المللی با هدف حفاظت از منابع طبیعی در سراسر کره زمین است. مأموریت آی‌یوسی‌ان تأثیرگذاری، تشویق و کمک به جوامع سراسر جهان برای حفظ طبیعت و حصول اطمینان از این است که هرگونه استفاده از منابع طبیعی و محیط زیست یک بهره‌گیری عادلانه و پایدار باشد.

 

فهرست قرمز آی‌یوسی‌ان یا فهرست سرخ گونه‌ها که به اختصار فهرست سرخ نیز خوانده می‌شود، فراگیرترین مرجع بررسی وضعیت حفاظت گونه‌های زنده در جهان است. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت که این فهرست را منتشر می‌کند، اصلی‌ترین مرجع در جهان برای بررسی وضعیت بقای جانوران است. در عین حال فهرست‌هایی نیز از وضعیت گونه‌های در خطر توسط گروه‌ها و کشورها منتشر می‌شوند که برآوردی از وضعیت انقراض این گونه‌ها در یک منطقه خاص هستند.

 

فهرست سرخ بر پایه معیارهای دقیق در رابطه با وضعیت انقراض هزاران گونه تهیه می‌شود. این معیارها برای همه جانوران در هر منطقه‌ای از جهان یکی هستند. هدف از تهیه این فهرست، آگاه کردن مردم و سیاست‌مداران در رابطه با وضعیت جانوران و کمک به جامعه جهانی در کم کردن میزان منقرض شدن گونه‌ها است.

 

IUCN تلاش می‌کند تا برآورد خود از هر جاندار را در هر پنج سال یا حداکثر ۱۰ سال یک‌ بار بازبینی و به‌روز کند. این کار در روندی با همکاری چندین بازبین گروه تخصصی نجات صورت می‌پذیرد.

 

۱. نهنگ آبی بزرگترین حیوان تاریخ زمین

یکی از واقعیت‌هایی که شاید غیر منتظره باشد، این است که نهنگ آبی بزرگترین موجودی است که تاکنون روزی زمین زیسته و بله، این شامل دایناسورها نیز می‌شود. بزرگترین نهنگ آبی که تاکنون ثبت شده حدود ۲۰۰ تن وزن و ۳۳ متر طول داشته است که به اندازه طول سه اتوبوس است.

 

همانطور که انتظار می‌رود، اندام‌های این حیوان نیز بسیار بزرگ است. به عنوان مثال سرخرگ‌های نهنگ آبی به قدری بزرگ است که یک کودک انسان می‌تواند در آن شنا کند یا قلب نهنگ آبی به اندازه یک خودروی کوچک است، اما نسبت به یک خودرو وزن بسیار کمتری دارد و وزن آن حدود ۱۸۰ کیلوگرم است. زبان آنها به تنهایی می‌تواند به وزن یک فیل باشد.

 

با این حال، مغز نهنگ آبی نسبت به بقیه اعضای بدنش بسیار کوچک است و تنها در حدود ۵.۵ کیلوگرم وزن دارد. اگرچه این وزن هم مغز این حیوان را به یکی از بزرگترین مغزها میان حیوانات تبدیل می‌کند.

 

۲. نهنگ آبی دندان ندارد

نهنگ آبی یک نهنگ آب‌بازسان بی‌دندان یا اصطلاحا «نهنگ بالین» است، به این معنی که به جای دندان دارای صفحات شانه‌ای از جنس ماده‌ای به نام بالین(Baleen) است. بالین از کراتین ساخته شده است، همان پروتئینی که ناخن‌ها و موهای ما را می‌سازد.

 

آب‌بازسانیان بی‌دندان یا نهنگان بی‌دندان یکی از دو زیرراسته‌های آب‌بازسانان هستند که شامل چهار تیره و پانزده گونه می‌شوند. ویژگی اصلی این جانوران دارا بودن یک صفحه شانه‌ای به جای دندان در دهان است. این ویژگی آن‌ها را از آب‌بازسانیان دندان‌دار متمایز می‌کند. سنگواره آب‌بازسانان بی‌دندان نشان می‌دهد که آن‌ها پیش از فرگشتِ صفحه‌های شانه‌ای دارای دندان بودند.

 

صفحه‌های شانه‌ای که با نام والانه و استخوان نهنگ نیز خوانده می‌شوند، صفحه‌هایی عمودی در فک بالایی نهنگ‌های بی‌دندان هستند که آن‌ها را قادر می‌سازند تا با فیلتر کردن و تصفیه آب دریا، موجودات کوچک سخت‌پوست موجود در آن را به دام بیندازند.

 

بسته به نوع گونه، طول صفحه‌های شانه‌ای می‌تواند از ۰٫۵ تا ۳٫۵ متر تغییر کند. بعضی نهنگ‌ها همچون نهنگ قطبی صفحه‌های شانه‌ای بلندتری نسبت به دیگران دارند. وزن این صفحه‌ها می‌تواند تا ۹۰ کیلوگرم نیز برسد. موهای ریز انتهای هر صفحه «موی والانه» یا «موی صفحه شانه‌ای» خوانده می‌شوند. این موها در نهنگ سئی(Sei) به شدت آغشته به کلسیوم هستند، چرا که کلسیوم، سختی آن‌ها را بالا می‌برد.

 

نهنگ‌های بالین، کریل می‌خورند. کریل‌ها سخت‌پوستان آبزی کوچکی شبیه به میگو هستند. این بی‌مهرگان در آب‌های همه اقیانوس‌های جهان یافت می‌شوند. نام کریل از زبان نروژی به معنای «بچه کوچک ماهی» می‌آید. کریل بخش مهمی از زنجیره غذایی را تشکیل می‌دهد و در نزدیکی پایین هرم غذایی قرار دارد چرا که از فیتوپلانکتون‌ها تغذیه می‌کند و آن‌ها را به منبعی غذایی مناسب حال بسیاری از جانوران بزرگتر که کریل منبع اصلی تغذیه‌شان به‌شمار می‌رود، تبدیل می‌کند.

 

یک نهنگ آبی در فصل اوج تغذیه ممکن است روزانه تا ۴۰ میلیون کریل معادل بیش از ۳.۵ تن مصرف کند. نهنگ‌ها با بلعیدن حجم زیادی از آب تغذیه می‌کنند. سپس زبان بزرگ آنها آب را از طریق صفحات شانه‌ای(بالین) که روی هم قرار گرفته‌اند خارج می‌کند و کریل‌ها را پشت آن نگه می‌دارد تا سپس بلعیده شوند.

 

۳. فرگشت نهنگ‌های آبی از یک پستاندار چهار پای خشکی‌زی در حدود ۴۸ میلیون سال قبل

مانند همه نهنگ‌ها، نهنگ آبی نیز از یک پستاندار چهار پا که حدود ۴۸ میلیون سال پیش روی خشکی زندگی می‌کرده، تکامل یافته‌اند. جد باستانی آنها که پاکیستوس(Pakicetus) نام داشته، تنها حدود ۱.۸ متر طول داشته است.

 

نهنگ‌های دندان‌دار پس از حرکت به اقیانوس‌ها، نحوه تغذیه فیلتری خود را تکامل دادند و با سازگاری با افزایش فراوانی غذا، بزرگ‌تر شدند. این فرآیند پس از افزایش بالا آمدن اقیانوس‌ها که حدوداً پنج میلیون سال پیش رخ داد و منجر به فراوانی کریل شد، شتاب گرفت.

 

اندازه عظیم نهنگ آبی نیز احتمالا ناشی از تخصص آنها در تغذیه انبوه باشد، چرا که دهان و بدن بزرگی دارند که آنها را قادر می‌سازد کریل بیشتری را نسبت به سایر گونه‌ها جذب کنند.

 

۴. ظرفیت شگفت‌انگیز ریه‌های نهنگ آبی

 

ریه‌های نهنگ‌های آبی می‌تواند حدود ۵۰۰۰ لیتر هوا را در خود جای دهد. برای مقایسه بد نیست بدانید که ریه‌های انسان می‌توانند تنها حدود شش لیتر هوا را در خود نگه دارند. همچنین سرعت بازدم نهنگ‌های آبی می‌تواند به حدود ۶۰۰ کیلومتر در ساعت برسد.

 

نهنگ‌های آبی می‌توانند تا یک ساعت زیر آب بمانند که به دلیل توانایی آنها در ذخیره اکسیژن در گلبول‌های قرمز خون است.

 

۵. نهنگ‌های آبی از پر سر و صداترین حیوانات روی کره زمین هستند

صدای نهنگ‌های آبی شامل یک مجموعه نبض و صداهایی مانند ناله و زاری است. فرکانس صدای آنها برای شنیده شدن توسط انسان بسیار کم است، زیرا آنها می‌توانند تنها با فرکانس ۱۴ هرتز ارتباط برقرار کنند.

 

از آنجایی که صداهای با فرکانس پایین با پراکندگی، اعوجاج و تلفات انتقال کمتر حرکت می‌کنند، تصور می‌شود که نهنگ‌های آبی می‌توانند در فواصل بسیار زیادی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و منظور از فواصل زیاد، فاصله بیش از ۱۶۰۰ کیلومتری است.

 

نهنگ‌ها در اعماق آب از این نوع برقراری ارتباط مانند سونار با گوش دادن به پژواک صداهایشان هنگام بازگشت از پستی و بلندی‌های کف اقیانوس، کوه‌های اعماق دریا و خطوط ساحلی استفاده می‌کنند و نقشه‌ای ذهنی از اقیانوس ایجاد می‌کنند که به آنها اجازه می‌دهد در اعماق اقیانوس که فاقد نور است، حرکت کنند.

 

۶. نهنگ‌های آبی به سرعت رشد می‌کنند و عمری طولانی دارند

نهنگ‌های آبی حدود یک سال دوره بارداری دارند و بچه نهنگ‌ها با وزنی بالغ بر ۳ تن و طول حدود ۲۵ فوت(۷.۶ متر) به دنیا می‌آیند که آنها را از بدو تولد در زمره بزرگترین حیوانات جهان قرار می‌دهد.

 

نهنگ‌ها قبل از اینکه بچه‌هایشان را از شیر بگیرند، به آنها حدود هشت ماه تا یک سال شیر می‌دهند و بچه‌ها در طول این مدت روزانه ۹۰ کیلوگرم وزن اضافه می‌کنند. ضمن اینکه شیر نهنگ بسیار غلیظ است و ۳۰ تا ۴۰ درصد چربی دارد.

 

نهنگ‌های آبی همچنین بلندترین طول عمر را میان حیوانات دارند. محققان با شمارش لایه‌های داخل گوش موم‌مانند در نهنگ‌های مرده، سن آنها را اندازه‌گیری می‌کنند. پیرترین نهنگی که با استفاده از این روش پیدا شده ۱۱۰ سال سن داشته است.

 

در کل، میانگین عمر نهنگ‌های آبی حدود ۸۰ تا ۹۰ سال است.

 

۷. نهنگ‌های آبی از بالای سرشان نفس می‌کشند

نهنگ‌های آبی مانند سایر آب‌بازسانان از دهان یا بینیِ جلوی صورتشان نفس نمی‌کشند، بلکه از سوراخ بالای سرشان تنفس می‌کنند. در واقع نهنگ‌های آبی دو سوراخ هوایی دارند. محل این سوراخ‌های هوا در بالای سرشان به نهنگ‌ها اجازه می‌دهد در حالی که فقط بالای سرشان در معرض هوا قرار می‌گیرد. نفس بکشند و پس از هر تنفس، ماهیچه‌های قوی آنها سوراخ‌های هوا را محکم می‌بندند تا آب وارد ریه‌های نهنگ نشود.

 

۸. نهنگ‌های آبی می‌توانند هم‌نوعان خود را از هم تشخیص دهند

هر نهنگ آبی دارای یک علامت منحصر به فرد است که آن را از سایر نهنگ‌های آبی متمایز می‌کند. در واقع، علائم پوستی هر نهنگ آبی منحصر به فرد است که کمی شبیه به اثر انگشت انسان است.

 

پژوهشگران از این موارد برای شناسایی نهنگ‌ها و کسب اطلاعات بیشتر در مورد بوم‌شناسی، جمعیت، طول عمر و مسیرهای مهاجرت آنها استفاده می‌کنند.

 

محققان کاتالوگ‌هایی از تک تک نهنگ‌ها ساخته‌اند که با چسباندن برچسب‌های ماهواره‌ای روی آنها، حرکات آنها را ردیابی می‌کنند و آنها را مورد مطالعه قرار می‌دهند.

 

۹. خوابیدن در حالت بیداری!

نهنگ‌های آبی مانند سایر پستانداران دریایی تمام عمر خود را در دریا می‌گذرانند. اما با توجه به نیاز آنها به هوا، چگونه بدون غرق شدن می‌خوابند؟

 

محققان دریافته‌اند که نهنگ‌های آبی از استراتژی‌های مختلفی برای خوابیدن استفاده می‌کنند. بچه نهنگ‌ها در هفته‌های اول زندگی‌شان فاقد چربی کافی هستند تا به راحتی روی سطح آب شناور شوند. این در حالی است که در عین حال به خواب زیادی نیاز دارند. بنابراین نهنگ‌های جوان برای خواب و استراحت، در جریان پس‌روی(slipstream) مادرانشان می‌مانند و در واقع در جریان آبی که حاصل از شنای مادر در پشتش ایجاد می‌شود شنا می‌کنند تا به دنبال مارشان کشیده شوند. در این مدت، مادر نمی‌تواند شنا را متوقف کند، چرا که در غیر این صورت نوزاد غرق می‌شود.

 

جریانِ پس‌رو به ناحیه‌ای از پشتِ یک جسم متحرک می‌گویند که در آن دنباله و ردی از یک سیال(معمولاً آب یا هوا) با سرعتی مشابه و قابل قیاس با جسم متحرک اصلی در حرکت است. این واژه را برای ناحیه متحرک نزدیک به جسمی که مایعی در اطرافش در حال حرکت است(مثلاً آب‌شیار پشت قایق‌ها و کشتی‌های تندرو) نیز به‌کار می‌برند.

 

نهنگ‌های مادر و نهنگ‌های بالغ برای استراحت از استراتژی متفاوتی استفاده می‌کنند. نهنگ‌ها آگاهانه تنفس می‌کنند، یعنی آنها آگاهانه تصمیم می‌گیرند که نفس بکشند و تنفس‌شان مانند انسان‌ها خود به خودی نیست.

 

آنها هنگام خواب فقط نیمی از مغز خود را خاموش می‌کنند و نیم دیگر آن بیدار است که به یاد نهنگ می‌آورد که به سطح بیاید و نفس بکشد و آن چشمی که به نیم‌کره‌ی بیدار مغز متصل است، برای نظارت و بررسی خطر باز می‌ماند.

 

۱۰. انسان شکارچی اصلی نهنگ آبی

تنها شکارچی طبیعی شناخته شده برای نهنگ‌های آبی، «نهنگ قاتل» است. اما از قرن نوزدهم، شکارچی اصلی نهنگ آبی کسی جز انسان نبوده است.

 

همانطور که پیشتر اشاره شد، نهنگ‌ها به ویژه در اوایل قرن بیستم به طور گسترده برای استفاده از روغن آنها شکار می‌شدند. تنها در سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۱ نزدیک به ۳۰ هزار نهنگ کشته شدند. جمعیت جهانی نهنگ‌های آبی تا سال ۱۹۶۶ به کسری ناچیزی از تعداد کل نهنگ‌های قبل از صید کاهش یافت و در همان سال بود که کمیسیون بین‌المللی شکار نهنگ(IWC) از این گونه محافظت کرد.

 

کمیسیون بین‌المللی شکار نهنگ به مجموعه کشورهایی گفته می‌شود که گردهم آمده‌اند و به مفاد معاهده بین‌المللی تعدیل شکار نهنگ(ICRW) پایبندند. این معاهده در دوم دسامبر ۱۹۴۶ در واشنگتن آمریکا امضا شد و هدف آن حمایت از جمعیت نهنگ‌ها و توسعه درست صنعت شکار نهنگ بود.

 

وظیفه اصلی این کمیسیون زیر نظر داشتن وضعیت نهنگ‌ها و تعیین زمان‌بندی برای شکار آنها در سراسر جهان است. این اندازه‌گیری‌ها و بررسی‌ها منجر به این می‌شود که برخی گونه به ‌طور کامل تحت پوشش حفاظت از شکار درآیند، در منطقه‌هایی شکار نهنگ ممنوع اعلام شود و در بخش‌های دیگر محدودیت‌هایی بر شمار یا بزرگی نهنگ‌هایی که امکان شکارشان وجود دارد، اعمال شود. برای مثال شکار بچه نهنگ‌ها یا نهنگ‌های مادر که با فرزندشان هستند، ممنوع است. همچنین این کمیسیون از پژوهش‌های پیرامون نهنگ‌ها حمایت مالی می‌کند.

 

با این حال، این کمیسیون و این معاهده به نقش انسان در از بین بردن جمعیت نهنگ‌های آبی پایان نداد. اگرچه گزارش‌های مربوط به گرفتار شدن‌های کشنده در وسایل ماهیگیری تجاری نادر شده است، اما بسیاری از نهنگ‌های آبی دارای زخم‌هایی هستند که به دلیل برخورد ابزار ماهیگیری با آنها به وجود آمده است.

 

همچنین برداشت تجاری کریل که منبع غذایی اصلی نهنگ‌ها است و اثرات تغییرات آب و هوا نیز بر تعداد نهنگ‌های آبی تأثیر می‌گذارد.

 

برخورد با کشتی‌ها نیز خطر دیگری برای نهنگ‌های آبی است، به ویژه در مناطقی که زیستگاه آنها با خطوط کشتیرانی همپوشانی دارد. همچنین تصور می‌شود که سر و صدای کشتی‌ها این توانایی را دارد که برخی از سیگنال‌های نهنگ‌ها را مختل کند و شاید بر توانایی آنها برای حرکت و یافتن جفت تأثیر بگذارد.

 

با این حال، یک خبر خوب وجود دارد. امروزه به نظر می‌رسد برخی از جمعیت نهنگ‌ها با نرخی بالغ بر هفت درصد در سال در حال بهبود و بازیابی هستند و این شانس وجود دارد که این موجودات شگفت انگیز را از فهرست گونه‌های در معرض انقراض حذف کنیم. اکنون ما خوش‌بینانه منتظر آن روز هستیم.