بازی درمانی چیست و چه تاثیری در فرایند رشد کودک دارد؟

اگر پدر یا مادر باشید، ممکن است متوجه شده باشید که فرزندتان در برخی از مهارت‌های اجتماعی مشکل دارد. این مشکل شاید در درک نحوه‌ی تعامل او با دیگران باشد یا او برای بیان احساسات خود به روشی سالم، نیاز به کمک داشته باشد. داشتن مهارت‌های اجتماعی در همه‌ی سنین مهم است اما برای کودکان به طور ویژه‌تری حیاتی محسوب می‌شود. این مهارت‌ها به کودکان این امکان را می‌دهد که احساسات، افکار و عواطف خود را به طور مؤثر و مناسب بیان کنند. همچنین به کودکان کمک می‌کند تا بفهمند چگونه با افراد مختلف در محیط‌های مختلف ارتباط برقرار کنند. مهارت‌های اجتماعی باعث ایجاد عزت نفس آن‌ها نیز می‌شود زیرا کودکان یاد می‌گیرند به دیگران اعتماد و به آن‌ها تکیه کنند. کودک با دوست شدن و ایجاد رابطه به خودش اعتماد می‌کند. اگر مهارت‌های اجتماعی او قوی نباشد، ممکن است احساس انزوا و تنهایی را تجربه کند. برای مثال، ممکن است نتواند با اطمینان در فعالیت‌های گروهی شرکت کند یا با همسالان خود به گفتگو بپردازد.

شاید نام بازی درمانی را شنیده باشید یا توسط مشاور به شما توصیه شده باشد. بازی درمانی فواید زیادی دارد و می‌تواند در زمان اختلالات رفتاری و گفتاری چاره‌ساز باشد.

بازی درمانی شکل درمانی شناخته شده و مؤثری برای کودکان است که توسط آن تفکر خود را ابراز و احساسات خود را کشف می‌کنند و بدین وسیله در یک محیط امن و حمایتی، مکانیسم‌های مقابله‌ای سالم برای آن‌ها ایجاد خواهد شد. در واقع از بازی به عنوان وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و بیان افکار و احساسات کودک استفاده می‌شود. بازی درمانی به خودی خود یک مفهوم گسترده است و انواع مختلفی از رویکردهای بازی درمانی وجود دارد که می‌توانند برای رفع نیازهای منحصر به فرد هر کودک طراحی شوند. با خواندن این مقاله با جنبه‌های مختلف بازی درمانی بیشتر آشنا شوید.

فهرست محتوا

بازی درمانی چیست؟
انواع بازی درمانی
چه زمانی از بازی درمانی استفاده می‌شود؟
در جلسات بازی درمانی کودک محور چه کاری انجام می‌شود؟
فواید بازی درمانی
بازی درمانی در بزرگسالان

بازی درمانی چیست؟

بازی درمانی رویکردی درمانی است که در اصل به حوزه‌ی روان‌درمانی یا گفتاردرمانی مربوط می‌شود. در این روش یک درمانگر آموزش دیده، درمانجو را در حین بازی کردن مشاهده می‌کند و از رفتار و گفتار وی، پی به مطالبی برای کمک به درمان او می‌برد.

این روش درمانی مبتنی بر این اصل است که کودکان از طریق بازی کردن به طور ناخودآگاه با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند. این بدان معنی است که آن‌ها بدون اینکه متوجه شوند، چیزهایی را در مورد خودشان آشکار می‌کنند. از طریق انجام بازی کودکان یاد می‌گیرند چگونه با جهان تعامل داشته باشند و مهارت‌های خود را توسعه دهند. به این ترتیب، بازی برای آن‌ها وسیله‌ای طبیعی برای ابراز وجود است.

کودک در طول بازی ممکن است به طور مستقیم یا نمادین احساسات خود را به نمایش گذاشته و درمانگر را قادر می‌سازد تا بینشی در مورد وضعیت عاطفی او به دست آورد. هم‌بازی شدن با دیگران محیط امنی را برای این اتفاق فراهم ساخته و به افراد امکان می‌دهد مسائلی را بیان کنند که ممکن است در گفتگوی عادی برایشان مشکل باشد.

همچنین شرکت در یک فعالیت مشترک، اعتماد بین درمانگر و درمانجو را تقویت کرده و رابطه‌ای درمانی ایجاد می‌کند. این رابطه می‌تواند به طور ویژه برای کودکان مفید باشد زیرا ممکن است نسبت به غریبه‌ها احساس بی اعتمادی داشته باشند. طبق گزارش‌های معتبر بین‌المللی، بازی درمانی، تقریباً برای ۷۱ درصد از کودکان، مزایای بسیاری دارد.

انواع بازی درمانی

بازی درمانی به روش‌های مختلفی انجام می‌شود.
۱. بازی درمانی کودک محور (CCPT)

در این روش به کودک، کنترل کامل جلسه‌ی بازی درمانی برای انجام بازی دلخواه او داده می‌شود. درمانگر به عنوان یک هم‌بازی برای کودک عمل کرده و به او اجازه می‌دهد تا بازی را رهبری کند و خودش تصمیم بگیرد. CCPT بر ایجاد یک رابطه‌ی درمانی قوی و ایجاد فضایی امن برای کودک به منظور بیان آزادانه‌ی خود تمرکز دارد.

۲. بازی درمانی دستوری

بازی درمانی دستوری برخلاف CCPT، نقش فعال‌تر درمانگر در هدایت جلسات بازی را می‌طلبد. درمانگر اسباب بازی‌ها یا فعالیت‌های خاصی که از قبل برنامه‌ریزی کرده را برای رسیدگی به مسائل یا دستیابی به اهداف مطلوب به کودک معرفی می‌کند. این رویکرد ساختار بازی را تعیین می‌کند و در عین حال کودک را قادر می‌سازد تا افکار و احساسات خود را کشف کند.

۳. بازی درمانی با مشارکت والدین

این نوع بازی درمانی شامل مشارکت فعال والدین یا مراقبان کودک است. درمانگر تکنیک‌های بازی درمانی را به والدین آموزش داده و به آن‌ها قدرت می‌دهد تا یاری‌دهنده‌ی اصلی کودک در روند درمان باشند. این روش درمانی نه تنها پیوند بین والدین و کودک را تقویت می‌کند، بلکه والدین را با مهارت‌های لازم برای حمایت از رشد عاطفی فرزندشان خارج از روند درمان مجهز می‌کند.

۴. بازی درمانی گروهی

در بازی درمانی گروهی گروه کوچکی از کودکان را که با چالش‌های مشابهی روبه‌رو هستند گرد هم می‌آورند تا در جلسات بازی درمانی شرکت کنند. این رویکرد فرصت‌هایی را برای موارد زیر فراهم می‌کند:

تعامل اجتماعی
بیان احساسات
مهارت‌سازی

بازی درمانی گروهی به ویژه برای کودکانی که با آموزش مهارت‌های اجتماعی دست و پنجه نرم کرده و یا احساس انزوا می‌کنند مفید است.

چه زمانی از بازی درمانی استفاده می‌شود؟

اگرچه افراد در هر سنی می‌توانند از بازی درمانی بهره ببرند اما معمولاً برای کودکان بین ۳ تا ۱۲ سال استفاده می‌شود. بازی درمانی ممکن است در شرایط مختلفی مفید باشد، مانند:

قبل از عمل جراحی، هنگام ابتلا به بیماری‌های مزمن یا مراقبت‌های پزشکی برای بیماران خاص
تأخیر در رشد یا اختلالات یادگیری
رفتارهای مشکل ساز در مدرسه
رفتار پرخاشگرانه یا عصبی
مسائل خانوادگی مانند طلاق، جدایی یا مرگ یکی از اعضای نزدیک خانواده
بلایای طبیعی یا حوادث آسیب‌زا
خشونت خانگی، سوء استفاده یا کمبود توجه
اضطراب و افسردگی
اختلالات مربوط به غذا خوردن و یا مراجعه به دستشویی
اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
اختلال طیف اوتیسم (ASD)

انواع بازی درمانی

در جلسات بازی درمانی کودک محور چه کاری انجام می‌شود؟

همان‌طور که گفتیم، کودکان به طور طبیعی از طریق بازی امور مختلف را یاد می‌گیرند و رشد می‌کنند. بازی درمانی با پشتیبانی و تخصص یک درمانگر آموزش دیده بر همین اساس استوار است. در واقع درمانگر، کودک را مشغول بازی می‌کند و از این طریق، او را قادر می‌سازد تا به افکار و احساسات مهمی دست پیدا کند که از وجود آن غافل یا بی‌خبر است.

روش‌های مختلفی برای استفاده از بازی در درمان وجود دارد. برای مثال استفاده از آلات موسیقی، کتاب، بازی‌های فکری، نقاشی و سفالگری گزینه‌های خوبی هستند. حتی این بازی می‌تواند شامل اجرای نقش در یک نمایش باشد. به عنوان مثال کودکان لباس شخصیتی را بپوشند یا با استفاده از ماسک، اسباب‌بازی یا عروسک‌های خیمه شب بازی، در نقشی خاص فرو روند.

با این روش کودکان می‌توانند احساسات خود را کشف کنند و نحوه‌ی رفتار خود و واکنش خاص به آن را در محیط ایمن اتاق درمان و با حمایت یک درمانگر، تمرین کنند. پس از آن به تدریج می‌توانند از مهارت‌هایی که در خارج از اتاق درمان آموخته‌اند استفاده کنند.

البته طبق نظر کارشناسان، کودک باید بداند که زمان جلسه‌ی بازی درمانی کاملاً مختص به خودش است. با دانستن این نکته، علاقه‌ی او به خودش بیش‌تر شده و می‌فهمد که ارزش وقت و توجه دیگران را دارد.

در این میان، نقش درمانگر چیست؟

درمانگر یا روانکاو، کودک را با مجموعه‌ای از وسایل و ملزومات بازی آشنا می‌کند و او را راهنمایی کرده تا با چه چیزی بازی کند. البته این کار عمدتاً تحت رهبری کودک و به دلخواه او صورت می‌گیرد. درمانگر به خواسته‌ی کودک واکنش منفی نشان نمی‌دهد و رفتار او را علناً تفسیر و قضاوت نمی‌کند.

برای مثال، ممکن است کودک در طول جلسه بازی با عروسک‌ها را انتخاب کند و درمانگر نیز به او بپیوندد. بازی تخیلی کودک ممکن است موقعیت‌های اجتماعی واقعی را نشان دهد که کودک از طریق آن‌ها رفتار مناسب و پاسخ‌های خود را کشف کند. درمانگر باید طوری رفتار کند که کودک حمایت، درک متقابل و امنیت داشته و قادر به کشف احساسات خود باشد.

بازی درمانی ممکن است پنج یا شش جلسه طول بکشد که در آن، ایجاد یک رابطه‌ی خوب و قابل اعتماد با کودک نقشی کلیدی دارد.

فواید بازی درمانی

بازی درمانی یک رویکرد درمانی بسیار موثر است که از قدرت بازی کردن برای بهبود احساسات و رشد کودکان استفاده می‌کند. بازی درمانی با فراهم کردن فضایی امن و بدون تنش، مزایای متعددی دارد که به کودکان کمک می‌کند تا راهبردهای مقابله‌ای، احترام به خود، همدلی و مهارت‌های اجتماعی را توسعه دهند.

بازی درمانی کودک محور

۱. تقویت راهبردهای مقابله‌ای و سازگاری اجتماعی

کودکان از طریق بازی کردن می‌توانند احساسات، افکار و تجربیات خود را کشف و بیان کنند. این فرایند، باعث می‌شود تا آن‌ها استراتژی‌های مقابله‌ای مؤثری را برای مدیریت موقعیت‌های چالش برانگیز و تنظیم احساسات خود ایجاد کنند.
۲. افزایش اعتماد به نفس و احترام به خود

بازی درمانی به کودکان کمک می‌کند تا احساس ارزشمندی و عزت نفس خود را پرورش دهند. کودکان با درگیر شدن در فرایند بازی می‌توانند انتخاب کنند، ریسک کنند و موفقیت را تجربه کنند و در نتیجه دیدگاه مثبتی نسبت به خود ایجاد کنند.
۳. ایجاد همدلی

بازی درمانی کودکان را تشویق می‌کند تا احساسات و تجربیات دیگران را درک کرده و با آن‌ها احساس همدلی کنند. کودکان از طریق بازی کردن یاد می‌گیرند که دیدگاه‌های مختلف را در نظر داشته و توانایی خود را در ارتباط با دیگران و حمایت از آن‌ها افزایش دهند.
۴. یادگیری مهارت‌های اجتماعی

بازی درمانی زمینه‌ی مناسبی را برای رشد و تمرین مهارت‌های اجتماعی کودکان فراهم می‌کند. آن‌ها در یک محیط ایمن و به دور از هرگونه تنش یاد می‌گیرند که ارتباط برقرار کنند، مذاکره کنند، نوبت و حق تقدم را رعایت کرده و همچنین تعارضات احتمالی را حل کنند.
۵. بیان عواطف و احساسات

بازی درمانی کودکان را قادر می‌سازد تا احساسات خود را آزادانه و بدون ترس از قضاوت شدن بیان کنند. این فرایند به آن‌ها کمک می‌کند تا احساسات سرکوب شده و فروخورده را رها کرده و درک بهتری از تجربیات عاطفی خود ایجاد کنند.
۶. مدیریت رفتارها

بازی درمانی با کمک به کودکان در شناسایی و درک علل زمینه‌ای رفتارهای مشکل‌ساز، به اختلالات رفتاری می‌پردازد. با کاوش در این مسائل در حین بازی، آن‌ها می‌توانند راه‌های سالم‌تری را برای ابراز خود یاد بگیرند.
۷. رفع اختلالات یادگیری

بازی درمانی با ارائه‌ی یک رویکرد عملی و جذاب به منظور کسب مهارت‌ها و دانش جدید، در درمان کودکان دارای ناتوانی‌ها و اختلالات یادگیری مؤثر است. آن‌ها می‌توانند از طریق بازی، توانایی‌های شناختی، مهارت‌های حل مسئله و عملکرد تحصیلی خود را افزایش دهند.
۸. بازیابی پس از تروما (حادثه)

بازی درمانی به طور ویژه‌ای در کمک به بهبودی کودکان از حوادث آسیب‌زا مؤثر است. کودکان در حین بازی می‌توانند با خیال راحت تجارب آسیب‌زای خود را بازبینی و پردازش کرده، به تدریج آن را با روایت‌های خودشان بیان کرده و بهبود پیدا کنند.
۹. برقراری رابطه با دیگران

بازی درمانی ایجاد روابط ایمن و قابل اعتماد بین کودک و درمانگر را تسهیل می‌کند. این پیوند پایه‌ی محکمی برای کودک ایجاد کرده تا با دیگران روابط سالمی خارج از محیط درمانی ایجاد کند.
۱۰. یادگیری مهارت حل مسئله

کودکان از طریق بازی می‌توانند در حین بررسی سناریوهای مختلف و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه، مهارت حل مسئله‌ی خود را توسعه دهند.

بازی درمانی در بزرگسالان

همان‌طور که بازی فقط برای کودکان نیست، بازی درمانی نیز فقط برای کودکان به کار نمی‌رود. نوجوانان و بزرگسالان نیز ممکن است در بیان احساسات درونی خود به وسیله‌ی کلمات مشکل داشته باشند. افراد بزرگسالی که از بازی درمانی بهره می‌برند، ممکن است تحت تأثیر موارد زیر قرار داشته باشند:

ناتوانی‌های ذهنی
زوال عقل
بیماری‌های مزمن، مراقبت تسکینی از بیماری‌های خاص و بیماران در آسایشگاه
مصرف مواد مخدر
تروما و آزار جسمی
مسائل مربوط به مدیریت خشم
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
مسائل حل نشده دوران کودکی

یک درمانگر هنگام کار با بزرگسالان ممکن است از نقش‌آفرینی در نمایش یا درمان سینی شنی (نقاشی روی شن به منظور پی بردن به احساسات درونی) استفاده کند تا با احساساتی که ممکن است صحبت کردن در مورد آنها سخت باشد، دسترسی پیدا کند. این روش‌های درمانی می‌توانند به شما کمک کنند تا روی استراتژی‌هایی برای مقابله با سناریوهای خاص کار کنید.

ایجاد مشغله‌ای متفاوت اعم از بازی کردن، پرداختن به هنر و یا صنایع دستی خاص و حتی موسیقی و رقص می‌تواند به شما کمک کند تا از استرس‌های زندگی روزمره رها شوید.

هنر درمانی و موسیقی درمانی می‌تواند به آشکار شدن آسیب‌های پنهان و بهبود وضعیت فرد کمک کند. بازی درمانی تحت راهنمایی یک درمانگر باتجربه، ابزار ارزشمندی برای رساندن درمانجو به هدف مورد نظرش است.

بازی درمانی برای بزرگسالان ممکن است به عنوان مکمل سایر انواع درمان‌ها و داروها استفاده شود. درمانگر بازی درمانی را همانند کودکان با نیازهای خاص بزرگسالان تنظیم می‌کند.
کلام آخر

بازی برای رشد کودکان خردسال ضروری است. کودکان از طریق بازی در مورد دنیای اطراف خود می‌آموزند و مهارت‌های مهم شناختی، اجتماعی، عاطفی و فیزیکی خود را توسعه می‌دهند.

والدین، مراقبان و مربیان باید فرصت‌های کافی برای بازی، چه ساختاریافته و تحت درمان و چه بدون ساختار و در خانه، برای کودک فراهم کنند تا او مهارت‌های مورد نیاز را برای رشد کسب کند.