پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟
عید سعید فطر
در روز عید فطر گویی یک مسلمان از نو متولد می شود، به گفته مولا امیرالمومنین (که درود خدا بر او باد) روزه داران در شب عید فطر از تمام آلودگی ها و پلیدی ها پاک شده اند و کمترین پاداش خود را که پاکی و پاکیزگی است دریافت نموده اند.
اهل دل، عید فطر را که بازگشت انسان است به پاکی قلب و فطرت انسانی، بازگشت به زندگی عاشقانه نامیده اند. این روایت در بیان بیشماری از عرفاء می توان دید.
یَا ذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ، یَا ذَا الْجُودِ، یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَناصِرَهُ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَحْصَیْتَهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتابٍ مُبِینٍ. (بخشی از دعای عید فطر)
ای صاحب نعمت و کرم، ای دارای جود، ای برگزیننده محمّد و ای یاور او، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و بر من بیامرز هر گناهی که شماره نمودی‌اش و آن پیش تو در کتابی آشکار است.
عید فطر در بیان مولانا:
بگذشت مه روزه، عید آمد و عید آمد
بگذشت شب هجران معشوق پدید آمد
آن صبح چو صادق شد عذرای تو وامق شد
معشوق توعاشق شد شیخ تو مرید آمد
شد جنگ و نظر آمد شد زهر و شکر آمد
شد سنگ و گهر آمد شد قفل و کلید آمد
جان ازتن آلوده هم پاک به پاکی رفت
هرچند چو خورشیدی بر پاک و پلید آمد
از لذت جام تو دل مانده به دام تو
جان نیز چو واقف شد او نیز دوید آمد
پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟
در روز عید فطر را با سه روایت عیدانه از بیان آیت الله جوادی املی، امام موسی صدر و آیت الله مجتبی تهرانی سپری می کنیم.
پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟ تحلیلی بر مقام و منزلت عید سعید فطر از بیان مفسر بزرگ قرآن/ گزیده بیانات آیت الله جوادی املی
خدای سبحان این روز را عید رسمی مؤمنین قرار داد. از دعای نورانی امام سجاد در وداع ماه مبارک رمضان بر می آید، چنین که در دعاهای قنوت نماز عید فطر هم بر می آید که خداوند این روز را عید قرار داد؛ که جَعَلتَهُ لِلمُسلِمینَ عِیداً …
شما وقتی از منزل هایتان بیرون می روید به طرف مصلّی، آن حالت زنده شدن از قبر را در نظر بگیرید که یک ترسیمی از معاد است. منتها خدای سبحان اگر بخواهد به صورت مُعید تجلّی تامّ داشته باشد، جریان معاد پیش می آید و اگر گوشه ای از آن نام تجلّی بکند، «عید فطر» ظهور می کند. این عود و رجوع بنده است به طرف خدای سبحان.
کسانی که روزة این ماه را گرفتند و توفیق انجام وظیفه داشتند، بر می گردند، جائزة خود را از خدای سبحان دریافت می کنند. لذا شب عید فطر و روز عید فطر به عنوان «لِیلَهُ الجَوائِز» یا «یُومُ الجَوائِز» هست که اگر گفته شده است:
روز عید است و من مانده در این تدبیرم که دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم
و کسانی که به وظائف این ماه پر فیض موفّق شدند و عمل کردند، آنها که خُوفاً مِنَ النّار روزه گرفتند، یا شب های این ماه را زنده نگه داشتند، جائزه ای که از فرشتگان الهی دریافت می کنند، نجات از نار است.
آنهائی که برای رسیدن به بهشت وظائف ماه مبارک رمضان را انجام دادند، جائزه ای که از فرشتگان رحمت دریافت می کنند، وصول به بهشت است و إن شاء الله این جائزه را حفظ می کنند!
و آنهائی که شُوقاً إلَی الله، حُبّاً لله، شُکراً لله عبادت کردند، عُودشان به طرف خود خدای سبحان است و جائزه را از دست بی دستی خدای سبحان دریافت می کنند و آن هم محبوبیّت است و کرامت، که مقام شامخ محبّت را به آنها عطاء می کند؛ وقتی محبوب الهی شدند، هم از گزند دوزخ مصون اند، هم از فیض و فُوز بهشت طرفی می بندند. بنابراین سه گروه به خدا بر می گردند؛ هر گروه جائزه خاص خودشان را هم دریافت می کنند.
هم در دعاهای ما آمده، هم در روایات که: ماه مبارک رمضان قُرَّهُ الشُّهُور و رأسُ السَّنَه است. آغاز سال برای سالکان صالح ماه مبارک رمضان است. کسی که اهل سیر و سلوک است، ذخیره یک ساله را از ماه مبارک رمضان فراهم می کند. هم مشکل ماه مبارک رمضان را تأمین می کند، هم مشکل یازده ماه دیگر را!
بنابراین باید جائزه ای که در شب و روز عید فطر می گیریم، آنقدر قوی و زیاد باشد که بتواند مشکل یازده ماه دیگر ما را هم حل کند؛ که إن شاء الله امیدواریم اینچنین باشد.
پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟ هدف از این عید چیست؟ تا زمانی که کرامت و فداکاری نسبت به دیگری نداشته باشیم عید نداریم/ گزیده ای از سخنان امام موسی صدر در خطبه عید فطر
ما در این روز که یکی از دو عید بزرگ اسلامی است، از اعمال مربوط به این روز مبارک، معنای عید را الهام می گیریم. چراکه این عید به حکم دین ما و اسلام ما تعیین شده است. و اگر بخواهیم هدف اسلام را از مقرر داشتن این عید مبارک بفهمیم تا به‌راستی بر ما مبارک باشد، همان‌طور که وضع‌کننده و صاحب آن خواسته است، باید به اعمال و ذکرها و واجبات این روز بنگریم. با بررسی این امور، می توانیم معنا و مفهوم عید را دریابیم:
اولاً، همان‌گونه که می دانید، زکات فطره که زکات بدن و سلامتی جسم است و هر فردی باید آن را به مستحق بدهد.
ثانیاً، نماز عید که باید به جماعت خوانده شود، نه فرادی و پیش از آن باید تکبیرهایی گفته شود.
بنابراین، زکات، تکبیر، تهلیل، نماز فرادی و جماعت، از دستورها و آموزه های دینی است که ما را به هدف این عید و مقصود از مبارک بودن این ماه راهنمایی می کند. روشن است کسی که این عید را مقرر داشته است، از رهگذر این دعاها و اعمال می خواهد به ما بفهماند که هدف او از تعیین این روز چیست. آیا می خواهد که ما لباس نو بپوشیم؟ یا شیرینی بدهیم؟ یا به دنبال امور ظاهری و صوری است که از حد لبخندهای مردم فراتر نمی رود؟ یا اینکه معنایی ژرف‌تر از این‌ها اراده کرده است. چگونه می توانیم با بررسی اعمال این روز، به معنا و مفهوم ژرف آن پی ببریم؟
همان‌طور که می دانید، ما پیش از نماز صبح و پس از بیرون آمدن از خانه و هنگام حرکت به سوی مصلی و قبل از نماز عید و خطبه، ده‌ها بار این ذکر را می گوییم: «الله اکبر، لا اله الا الله.» به خودمان یادآوری می کنیم که خدا بزرگ است و معبودی جز او نیست. او ما را هدایت کرده و سربلندی از آن ماست. و چون خدایی که معبودی جز او نیست، ما را هدایت کرده است، پس ما در راه حق و خیر هستیم و همواره عزت مطلق داریم و راه هدایتی جز راه ما وجود ندارد.
پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟
ما امروز و هر روز نیازمندیم، زیرا بدون بخشندگی و بزرگی و پشتیبانی پروردگار، سزاوار احترام و تکریم نیستیم و اگر عظمت و بزرگی خدا همراه ما نباشد، در این دنیا هیچ ارزشی نداریم. ما پیش از هر چیز باید به جنبۀ کبریا و عظمت خداوند توجه کنیم، زیرا همواره به این جنبه نیاز داریم. پس از آن نیاز داریم که بگوییم: «واهل الجود و الجبروت» و پس از آن بگویم «واهل العفو و الرحمـة.»
عید پیش از هر چیز، به ما کرامت و بزرگی الهام می کند و با وجود کرنش در برابر نیازهای مادی، کرامتی وجود نخواهد داشت. اگر می خواهید راه دیگری برای رسیدن به عزت، بزرگی، فداکاری، دل‌بستگی، خشنودی به آخرت و خدا و دین پیدا کنید، هرگز پیدا نخواهید کرد. هر که می خواهد عزت و بزرگی را بدون کمک حاکمان و عظمت و بزرگی را بدون کمک عشیره و خویشان به دست آورد، باید از خواری نافرمانی خدا به عزت اطاعت او در آید. این حقیقت است. خدا و شرع نمی خواهند ما را برای اهداف خاص خود به کار گیرند، چراکه خدا بی نیاز است و ما نیازمندیم. تنها راه پیش روی ما همین است. زندگی بدون کرامت و بزرگی معنا ندارد و کرامت نیز جز با جان‌فشانی و دست برداشتن از کندی و تنبلی و درگذشتن از زندگی مادی دنیا به دست نمی آید. دل‌بستگی های دنیا بسیار است و به هر اندازه که بتوانید از یکی از این قیدها خود را برهانید، بزرگ‌تر و والاتر هستید. درسی که عید به ما می دهد، این است. بر این اساس، ما تا زمانی که کرامت و بزرگی نداشته باشیم، عید نداریم. تا زمانی که فداکاری نداشته باشیم، عید نداریم.
پایان یک ماه مهمانی و آغاز یک عاشقانه آرام/ چرا روز عید فطر را «یُومُ الجَوائِز» نامیدند؟ فرصت بخشش و دعا هنوز تمام نشده است/ گزیده ای از سخنان آیت الله آقا مجتبی تهرانی
در باب زمان های تأثیر گذار بر روی اجابت دعا، یکی از زمان ها عید فطر است. حضرت علی (علیه السلام) در خطبه روز عید فطر می فرمایند: «أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ جَعَلَهُ اللَّهُ لَکُمْ عِیداً»؛ هان آگاه باشید، که امروز، روزی است که خداوند آن را برای شما عید قرار داده است. «وَ جَعَلَکُمْ لَهُ أَهْلًا»؛ و شما را اهل آن قرار داده، «فَاذْکُرُوا اللَّهَ یَذْکُرْکُمْ»؛ پس خداوند را یاد کنید تا خداوند نیز شما را یاد کند. «وَ ادْعُوهُ یَسْتَجِبْ لَکُم». او را بخوانید تا شما را اجابت کند؛ که این خواندن، همان دعا کردن است. درخواست کنید که درخواست شما به اجابت می رسد. این همان اثرگذاری است که گفتیم که این زمان خاص و این مقطع از زمان که از حرکت ترسیم می شود، قداست دارد و روی دعا، اثر می گذارد که به اجابت برسد. این خصوصیّت برای روز عید است.
دعای روز عید فطر
سراغ چند جمله ای از زین العابدین(صلوات الله علیه) می رویم که ایشان در دعای روز عید فطر داشته اند. به صحیفه سجادیه دعای چهل و ششم، مراجعه کنید که حضرت از همان ابتدای دعا این گونه شروع می کند که: «یَا مَنْ یَرْحَمُ مَنْ لَا یَرْحَمُهُ الْعِبَادُ»؛ ای موجودی که رحم می کنی به کسی یا کسانی که بندگان به او رحم نمی کنند. این یعنی چه؟
من نکته ای را اینجا در باب ترحّم و مهربانی کردن عرض کنم که هیچ‌گاه ترحّم کسی به دیگری و مهربانی میان عباد در روابطی که با یکدیگر دارند، «بدون غرض» نمی شود. بالاخره یک غرضی در نظر گرفته می شود تا کسی به دیگری رحم کند و با او مهربانی کند. این یک مطلب کلی است. اما در مورد خداوند این‌طور نیست. راجع به خداوند، اصلاً و ابداً بحث غرض مطرح نیست. آیا این‌طور است که مثلاً چون تو یک خوبی به خدا کرده ای، خدا هم به تو ترحم می کند؟ خدا که کیسه ای ندوخته که به واسطه بندگانش، چیزی در آن برود! به خلاف بندگان که این‌ها بدون غرض، به یکدیگر مهربانی نمی کنند، حالا من نمی خواهم وارد بحث اغراض شوم، این را گفتم تا بدانید که خداوند متعال از سر طمع، ترحم نمی کند.
از همه کس رانده شده ام و از همه جا وامانده ام
اما مطلب دیگری که اینجا است، این است که اگر کسی به انسان بد کند، انسان حاضر نیست به او خوبی کند. یعنی غالباً این‌گونه است که ما در روابطی که با یکدیگر داریم، اگر رابطه، رابطه خوبی نباشد، مثلاً کسی به ما بد کرده باشد، به طور غالب، کسی از ما حاضر نیست به او مهربانی کند. شاید کلام زین العابدین(صلوات الله علیه) اشاره به همین معنا داشته باشد که خداوندا! تو آن موجودی هستی که اگر با تو بدی کردند، تو به آنها خوبی می کنی. «یَا مَنْ یَرْحَمُ مَنْ لَا یَرْحَمُهُ الْعِبَادُ»؛ آدمی که زشت‌کار است و هیچ کدام از بندگان خدا نیز حاضر نیستند به او مهربانی کنند و او را کاملاً طرد کرده اند نیز هیچ‌گاه از درگاه تو با همه زشت کاری هایش مطرود نمی شود. این تعبیر اول دعا است.
«وَ یَا مَنْ یَقْبَلُ مَنْ لَا تَقْبَلُهُ الْبِلَادُ»؛ ای کسی که می پذیرد، شخصی را که شهرها او را نمی پذیرند. این جمله جنبه کنایی دارد. شهرها و بلاد دنباله همان عبارت قبلی است که اگر یک نفر، در شهری به زشت‌کاری مشهور شده باشد، مردم او را بیرون می کنند و ما در اصطلاح می گوییم که شهر او را نمی پذیرد. اولی جنبه شخصی داشت، دومی جنبه عمومی پیدا می کند. حضرت مطلب را توسعه می دهد. عبارت اول جنبه روابط شخصی بود: «یَا مَنْ یَرْحَمُ مَنْ لَا یَرْحَمُهُ الْعِبَادُ»؛ اشاره به جنبه شخصی است که فرد فرد انسان ها او را نمی پذیرند. در عبارت دوم که لفظ بلاد آمده است یعنی این که کل جامعه او را قبول نمی کند چون او یک شهرت زشت دارد. خدایا اگر کسی این‌طور هم شده باشد، ولو این که به این حد از بدی و بدنامی هم رسیده باشد، در عین حال تو او را می پذیری! یعنی اگر به پست ترین حدّ بدی هم رسیده باشد، که دیگر بدتر از این نمی شود گفت و بالاتر از این هم نمی شود به خدا عرض کرد؛ و این‌قدر مطرود باشد، باز هم هیچ‌گاه از درگاه تو مطرود نیست.
